Jak nie ma w domu chłopa, zgłupieje i Penelopa – męskość i żeńskość w polskiej leksyce i frazeologii o proweniencji mitologicznej
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 30 (2016): Socjolingwistyka
Abstrakt
Proponowany opis mitologizmów leksykalnych i frazeologicznych mieści się w nurcie badań z zakresu lingwistyki kulturowej i stanowi kolejną próbę potwierdzenia, że polszczyzna jest rezerwuarem treści kulturowych, których istotnym składnikiem jest stereotypowy obraz kobiety i mężczyzny. Badane jednostki języka zgodnie z kryterium semantycznym i pragmatycznym podzielono na mitologizmy, (I) które służą mówieniu o konkretnej płci (tylko o kobiecie albo tylko o mężczyźnie), (II) które służą mówieniu zarówno o kobiecie, jak i o mężczyźnie (niektóre częściej o jednej z płci) i wreszcie takie, (III) które bezpośrednio nie są odnoszone do płci. Ogląd przykładów mieszczących się w pierwszych dwóch grupach, przeprowadzony z perspektywy językowej, kulturowej i aksjologicznej, poszerza spojrzenie na niesymetryczny i zależny od naturalnych i społecznych uwarunkowań obraz kobiet i mężczyzn zakodowany i utrwalony w polskim zasobie leksykalnym i frazeologicznym. Tę niesymetryczność ukazuje także analiza leksykalno-gramatyczna podstawy materiałowej, z której wynika, że w zasobie polskich mitologizmów frazeologicznych więcej jest jednostek zawierających męskie komponenty mitologiczne niż żeńskie.
Słowa kluczowe
- Anusiewicz J., Handke K. (red.) 1994: Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław.
- Bryłowa W. 2001: Określenia wartościujące płeć w historii języka polskiego, [w:] Łoch E. (red.), Modernizm i feminizm. Postacie kobiece w literaturze polskiej i obcej, Lublin, 247–255.
- Burszta W. J. 1998: Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań.
- Handke K. 1994: Język a determinanty płci, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław, 15–29.
- Jędrzejko E. 1994: Kobieta w przysłowiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i stereotypy, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i kulturze, Wrocław, 159–172.
- Jędrzejko E. 2004: Mężczyzna idealny AD 2000. W kręgu lingwistycznych gender studies: teksty kultury popularnej wobec językowo-kulturowych stereotypów, [w:] Liberek J. (red.), Studia nad polszczyzną współczesną i historyczną. Prace dedykowane Profesorowi Stanisławowi Bąbie w 65-lecie urodzin, Poznań, 121–135.
- Karwatowska M. 2009: Uległa, podporządkowana i piękna, czyli stereotyp kobiety dawniej i dziś, [w:] Myrdzik B., Karwatowska M. (red.), Dialog kultur w edukacji, Lublin.
- Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. 2010: Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim, Lublin.
- Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. 2014: Obraz kobiety w słownictwie, frazeologii i przysłowiach, [w:] Rudaś-Grodzka M. i in.: Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, 355–356.
- Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. (red.) 2012: Oblicza płci. Język — kultura — edukacja, Lublin.
- Kopaliński W. 1995: Encyklopedia „drugiej płci”, Warszawa.
- Kopaliński W. 2006: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
- Krawczyk-Tyrpa A. 1999: Atrybuty mężczyzn i kobiet utrwalone w polszczyźnie, [w:] Adamowski A., Niebrzegowska S. (red.), W zwierciadle języka i kultury, Lublin, 427–433.
- Łanowski J. 1997: Do polskiego czytelnika, [w:] Grimal P.: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław, XVI–XXIII.
- Łobodzińska R. 1994: Jaka jest kobieta w języku polskim?, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław, 181–186.
- Peisert M. 1994: „On” i „ona” we współczesnej polszczyźnie potocznej, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław, 97–108.
- Plezia M. 2001: Tysiąclecie kultury antycznej w Polsce, [w:] Plezia M.: Scripta minora. Łacina średniowieczna i Wincenty Kadłubek, Kraków, 163–174.
- Puda-Blokesz M. 2014: Mitologizmy frazeologiczne w języku polskim (na materiale leksykografii XX i XXI wieku), Kraków.
- Puzynina J. 1992: Język wartości, Warszawa.
- Sinko T. 1988: Antyk w literaturze polskiej. Prace komparatystyczne, wyb. i oprac. Bieńkowski T., wstęp Stabryła S., Warszawa.
- SJPDor — Doroszewski W., Słownik języka polskiego (wersja elektroniczna), Warszawa 1958–1969.
- SWO — Słownik wyrazów obcych PWN (wersja elektroniczna), Warszawa 2004.
Referencje
Anusiewicz J., Handke K. (red.) 1994: Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław.
Bryłowa W. 2001: Określenia wartościujące płeć w historii języka polskiego, [w:] Łoch E. (red.), Modernizm i feminizm. Postacie kobiece w literaturze polskiej i obcej, Lublin, 247–255.
Burszta W. J. 1998: Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań.
Handke K. 1994: Język a determinanty płci, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław, 15–29.
Jędrzejko E. 1994: Kobieta w przysłowiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i stereotypy, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i kulturze, Wrocław, 159–172.
Jędrzejko E. 2004: Mężczyzna idealny AD 2000. W kręgu lingwistycznych gender studies: teksty kultury popularnej wobec językowo-kulturowych stereotypów, [w:] Liberek J. (red.), Studia nad polszczyzną współczesną i historyczną. Prace dedykowane Profesorowi Stanisławowi Bąbie w 65-lecie urodzin, Poznań, 121–135.
Karwatowska M. 2009: Uległa, podporządkowana i piękna, czyli stereotyp kobiety dawniej i dziś, [w:] Myrdzik B., Karwatowska M. (red.), Dialog kultur w edukacji, Lublin.
Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. 2010: Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim, Lublin.
Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. 2014: Obraz kobiety w słownictwie, frazeologii i przysłowiach, [w:] Rudaś-Grodzka M. i in.: Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, 355–356.
Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. (red.) 2012: Oblicza płci. Język — kultura — edukacja, Lublin.
Kopaliński W. 1995: Encyklopedia „drugiej płci”, Warszawa.
Kopaliński W. 2006: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
Krawczyk-Tyrpa A. 1999: Atrybuty mężczyzn i kobiet utrwalone w polszczyźnie, [w:] Adamowski A., Niebrzegowska S. (red.), W zwierciadle języka i kultury, Lublin, 427–433.
Łanowski J. 1997: Do polskiego czytelnika, [w:] Grimal P.: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław, XVI–XXIII.
Łobodzińska R. 1994: Jaka jest kobieta w języku polskim?, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław, 181–186.
Peisert M. 1994: „On” i „ona” we współczesnej polszczyźnie potocznej, [w:] Anusiewicz J., Handke K. (red.), Język a Kultura, t. 9, Płeć w języku i w kulturze, Wrocław, 97–108.
Plezia M. 2001: Tysiąclecie kultury antycznej w Polsce, [w:] Plezia M.: Scripta minora. Łacina średniowieczna i Wincenty Kadłubek, Kraków, 163–174.
Puda-Blokesz M. 2014: Mitologizmy frazeologiczne w języku polskim (na materiale leksykografii XX i XXI wieku), Kraków.
Puzynina J. 1992: Język wartości, Warszawa.
Sinko T. 1988: Antyk w literaturze polskiej. Prace komparatystyczne, wyb. i oprac. Bieńkowski T., wstęp Stabryła S., Warszawa.
SJPDor — Doroszewski W., Słownik języka polskiego (wersja elektroniczna), Warszawa 1958–1969.
SWO — Słownik wyrazów obcych PWN (wersja elektroniczna), Warszawa 2004.