Miejsce nazw wartości w języku zakonnic (na przykładzie siedemnastowiecznych rozmyślań dla nowicjuszek
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 30 (2016): Socjolingwistyka
Abstrakt
W artykule przeprowadzono analizę nazw wartości w rozmyślaniach zakonnych z XVII w. (Rozmyslania. Na początku Cwiczenia Nowicyatckiego. Zporządzone Roku Panskiego 1696 Miesiąca Maja dnia 26 Ad M.D.G.). Nazwy wartości organizują cały tekst zabytku i stanowią jego podstawowe pole leksykalno-semantyczne. Rozumienie niektórych nazw pokrywa się z językiem ogólnym, w wielu miejscach jednak możemy wskazać znaczne przesunięcia semantyczne (np. służba), a nawet przejście z kategorii wartości negatywnych do wartości pozytywnych (np. pokora). Przesunięcia te wynikają przede wszystkim z obrazu Boga i świata przyjętego przez zakonnice, który determinowany jest wiarą katolicką i dość radykalnym pojmowaniem wiary w zakonie. Bardzo częste w zabytku jest wartościowanie implikowane, realizowane przez odwoływanie się do biblijnych opozycji-metafor (np. duch — ciało). Artykuł prezentuje wyniki analiz, które są częścią szerszego projektu prac badawczych nad językiem zakonnic (zwłaszcza nad językiem modlitewników i medytacji pisanych przez siostry zakonne w dobie średniopolskiej).
Słowa kluczowe
- Borkowska M. 1996: Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa: PIW.
- Borkowska M. 2002: Panny siostry w świecie sarmackim, Warszawa: PWN.
- Borowiecka E. 1993: Mądrość, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 95–115.
- BT — Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, 2000, przekł. Zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, wyd. V, Poznań: Pallotinum.
- EK — Gryglewicz F. i in. (red.), Encyklopedia katolicka, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1973–.
- Grabias S. 2003: Język w zachowaniach społecznych, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
- Grzegorczykowa R. 1993: Pokora, pycha i pojęcia pokrewne, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 23–39.
- Janowska A., Pastuchowa M., Pawelec R. (red.) 2011: Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku, Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
- KKK — Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań: Pallotinum, 1994.
- Kiejzik L. (red.) 1994: Człowiek — język — wartości (studium antropologiczne), Zielona Góra: Wydawnictwo WSP.
- Kołodziejek E. 2005: Człowiek i świat w języku subkultur, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
- Kowalska D. 1993: O cierpliwości, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 75–84.
- Koziara S. 1993: Pojęcia wartościujące w polskich przekładach Psałterza, Kraków: Universitas.
- Koziara S. 2001: Frazeologia biblijna w języku polskim, Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
- Koziara S. 2009: Tradycyjne biblizmy a nowe polskie przekłady Pisma Świętego (ujęcie filologiczno-normatywne), Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
- Krzeszowski T. P. 1999: Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń: UMK.
- Krzeszowski T. P. 2003: Jeszcze kilka słów o wartościach, schematach i metaforach, [w:] Bartmiński J. (red.), Język w kręgu wartości, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 35–41.
- L — Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. I–VI, Lwów: Drukarnia Zakładu Ossolińskich, 1854–1860.
- LPTK — O’Collins G., Farrugia E.G., Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych z indeksem angielsko-polskim, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2002.
- Mączyński M. 2005: Językowy obraz XVII-wiecznego klasztoru sióstr norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
- Minikowska T. 1985: Czy pokora znaczy ‘uniżoność, uległość’?, Acta Universitatis Nicolai Copernici, zeszyt 160, 105–137.
- MST — Rahner K., Vorgrimler H., Mały słownik teologiczny, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1987.
- Pastuchowa M. 2011: O mądrości, wszytkiego żywocie stworzenia. Mądrość i wyrazy bliskoznaczne w historii polszczyzny, [w:] Janowska A., Pastuchowa M., Pawelec R. (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 237–265.
- Puzynina J. 1992: Język wartości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Puzynina J. 1993: O znaczeniu WARTOŚCI, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 9–21.
- Puzynina J. 2013a: Wartości i wartościowanie w perspektywie językoznawstwa, Kraków: PAU.
- Puzynina J. 2003b: Wokół języka wartości, [w:] Bartmiński J. (red.), Język w kręgu wartości, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 19–34.
- SPXVI — Mayenowa M. R., Pepłowski F., Mrowcewicz K. (red.), Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–36, Warszawa–Wrocław–Kraków: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Aka de mii Nauk, Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1956–.
- USJP — Dubisz S. (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
- Wieczorek U. 1999: Wartościowanie. Perswazja, Kraków: Księgarnia Akademicka.
- Zaron Z. 1982: O wdzięczności. Analiza semantyczna wyrażenia być wdzięcznym, Polonica VIII, 117–121.
- Zmuda E. 2012: Nominacje istot duchowych w pismach wybranych mistyków. Studium teolingwistyczne, Kraków: Akademia Ignatianum, WAM.
- Zmuda E. 2014: Frazeologia w siedemnastowiecznych modlitewnikach karmelitańskich, [w:] Mrhačová E., Kolberová U. (red.), Parémie národů slovanských VII, Ostrawa: Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Ostrawskiego, 141–154.
- Zmuda E. 2016: Tytuły tekstów modlitewnych — struktura i znaczenie (na materiale benedyktyńskich rękopiśmiennych modlitewników z XVII w.), [w:] Mączyński M., Horyń E., Zmuda E. (red.), W kręgu dawnej polszczyzny, t. I, Kraków: Akademia Ignatianum, WAM, 197–212.
Referencje
Borkowska M. 1996: Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa: PIW.
Borkowska M. 2002: Panny siostry w świecie sarmackim, Warszawa: PWN.
Borowiecka E. 1993: Mądrość, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 95–115.
BT — Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, 2000, przekł. Zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, wyd. V, Poznań: Pallotinum.
EK — Gryglewicz F. i in. (red.), Encyklopedia katolicka, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1973–.
Grabias S. 2003: Język w zachowaniach społecznych, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Grzegorczykowa R. 1993: Pokora, pycha i pojęcia pokrewne, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 23–39.
Janowska A., Pastuchowa M., Pawelec R. (red.) 2011: Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku, Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
KKK — Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań: Pallotinum, 1994.
Kiejzik L. (red.) 1994: Człowiek — język — wartości (studium antropologiczne), Zielona Góra: Wydawnictwo WSP.
Kołodziejek E. 2005: Człowiek i świat w języku subkultur, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Kowalska D. 1993: O cierpliwości, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 75–84.
Koziara S. 1993: Pojęcia wartościujące w polskich przekładach Psałterza, Kraków: Universitas.
Koziara S. 2001: Frazeologia biblijna w języku polskim, Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
Koziara S. 2009: Tradycyjne biblizmy a nowe polskie przekłady Pisma Świętego (ujęcie filologiczno-normatywne), Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
Krzeszowski T. P. 1999: Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń: UMK.
Krzeszowski T. P. 2003: Jeszcze kilka słów o wartościach, schematach i metaforach, [w:] Bartmiński J. (red.), Język w kręgu wartości, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 35–41.
L — Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. I–VI, Lwów: Drukarnia Zakładu Ossolińskich, 1854–1860.
LPTK — O’Collins G., Farrugia E.G., Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych z indeksem angielsko-polskim, Kraków: Wydawnictwo WAM, 2002.
Mączyński M. 2005: Językowy obraz XVII-wiecznego klasztoru sióstr norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Minikowska T. 1985: Czy pokora znaczy ‘uniżoność, uległość’?, Acta Universitatis Nicolai Copernici, zeszyt 160, 105–137.
MST — Rahner K., Vorgrimler H., Mały słownik teologiczny, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1987.
Pastuchowa M. 2011: O mądrości, wszytkiego żywocie stworzenia. Mądrość i wyrazy bliskoznaczne w historii polszczyzny, [w:] Janowska A., Pastuchowa M., Pawelec R. (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 237–265.
Puzynina J. 1992: Język wartości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Puzynina J. 1993: O znaczeniu WARTOŚCI, [w:] Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 9–21.
Puzynina J. 2013a: Wartości i wartościowanie w perspektywie językoznawstwa, Kraków: PAU.
Puzynina J. 2003b: Wokół języka wartości, [w:] Bartmiński J. (red.), Język w kręgu wartości, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 19–34.
SPXVI — Mayenowa M. R., Pepłowski F., Mrowcewicz K. (red.), Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–36, Warszawa–Wrocław–Kraków: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Aka de mii Nauk, Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1956–.
USJP — Dubisz S. (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
Wieczorek U. 1999: Wartościowanie. Perswazja, Kraków: Księgarnia Akademicka.
Zaron Z. 1982: O wdzięczności. Analiza semantyczna wyrażenia być wdzięcznym, Polonica VIII, 117–121.
Zmuda E. 2012: Nominacje istot duchowych w pismach wybranych mistyków. Studium teolingwistyczne, Kraków: Akademia Ignatianum, WAM.
Zmuda E. 2014: Frazeologia w siedemnastowiecznych modlitewnikach karmelitańskich, [w:] Mrhačová E., Kolberová U. (red.), Parémie národů slovanských VII, Ostrawa: Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Ostrawskiego, 141–154.
Zmuda E. 2016: Tytuły tekstów modlitewnych — struktura i znaczenie (na materiale benedyktyńskich rękopiśmiennych modlitewników z XVII w.), [w:] Mączyński M., Horyń E., Zmuda E. (red.), W kręgu dawnej polszczyzny, t. I, Kraków: Akademia Ignatianum, WAM, 197–212.