Data Log
Drugie życie gwary — dialektyzacja w wybranych powieściach Katarzyny Bereniki Miszczuk
Kontakt: Błażej Osowski
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 33 (2019): Socjolingwistyka
Abstrakt
Cykl powieściowy Kwiat paproci to alternatywna wizja Polski w XXI wieku. Jest w niej jednak miejsce i dla gwary okolic Kielc, gdzie osadzona jest akcja. W artykule zbadano językowe wykładniki dialektyzacji oraz stereotyp tej odmiany polszczyzny w literaturze popularnej. Autorka umiejętnie oddała cechy rzeczywistej gwary (poziom fonetyczny, fleksyjny, słowotwórczy i leksykalny), jednocześnie wpisała je w literacki stereotyp dialektu ludowego. Ciekawie przedstawia się sposób wprowadzania leksykalnych środków gwarowych, który został dopasowany do zwyczajów językowych bohaterów. Badając stosunek bohaterów do gwary, umieszczenie tej odmiany w określonym kontekście kulturowym, odtworzyć można społeczny stereotyp gwary we współczesnej Polsce.
Słowa kluczowe
- Bartmiński J. 1977: O derywacji stylistycznej. Gwara ludowa w funkcji języka artystycznego, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
- Borowska R., Dudkiewicz M. 2004: Dynamika zmian w gwarze wsi Wąsosz, [w:] Jaros I. (red.), Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań studenckich kół naukowych. Studencka Międzynarodowa Konferencja Naukowa (Łódź, 14–15 maja 2003), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 67–73.
- Bracha K., Michalska-Bracha L. 2001: Świętokrzyska czarownica. Od średniowiecznego mitu do współczesnego symbolu regionu, [w:] Wijaczka J. (red.), Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość. Materiały konferencji naukowej (Kielce, 23 maja 2001), Kielce: Wydawnictwo Takt.
- Cygan S. 1997: Stan badań nad gwarami kieleckimi, [w:] Sędziak H. (red.), Tradycja badań dialektologicznych w Polsce. Księga referatów z sesji językoznawczej w Olsztynie, Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 102–118.
- Cygan S. 2005: Gwary kieleckie, [w:] Kurs etnograficzny „Świętokrzyskie — jakie cudne”. Materiały pomocnicze, Kielce, 30–57.
- Cygan S. 2007: Sposoby kwalifikowania wyrazów przez użytkowników gwary (na przykładzie zbioru leksyki Karola Dejny Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego), [w:] Cygan S. (red.), W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 149–168.
- Cygan S. 2009: Z gwary świętokrzyskiej. Świat dawnej wsi w relacjach mieszkańców. Pogwarki. Twórczość ludowa. Słowniczek, Kielce: Muzeum Wsi Kieleckiej, Kieleckie Towarzystwo Naukowe.
- Cygan S. 2011: Przejawy świadomości językowej mieszkańców wsi końca XX wieku na przykładzie Lasocina na Kielecczyźnie, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
- Dejna K. 1962: Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu.
- Dejna K. 1965: Końcówki i formy dualne czasowników w gwarach Kielecczyzny, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 11, 5–19.
- Dejna K. 1991: Izoglosy gwarowe na obszarze kieleckiego sektora „Atlasu gwar polskich”, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
- Dejna K. 1993: Dialekty polskie, wyd. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo.
- Dejna K. 1994: Atlas polskich innowacji dialektalnych, Warszawa–Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Długosz-Kurczabowa K. 2005: Językowe procesy integracyjne (Na materiale współczesnej gwary wsi Chrusty), Poradnik Językowy 7, 23–31.
- Długosz-Kurczabowa K. 2006: Gwara zagnańska pół wieku później, [w:] Kołodziejek E. (red.), W kręgu polszczyzny dawnej i współczesnej. Księga ofiarowana Dr. hab. Kazimierzowi Długoszowi, Profesorowi Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 95–112.
- Dubisz S. 1977: Uwagi o dialektyzacji w „Konopielce” Edwarda Redlińskiego, Poradnik Językowy 7, 293–304.
- Dubisz S. 1986: Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (nurt ludowy w latach 1945– 1975), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
- Dubisz S. 1988: Formy i funkcje stylizacji gwarowej w ludowym nurcie prozy, Polonistyka 8, 610–622.
- Dubisz S. 2013: Dialekt i gwara — integracja językowa — stylizacja gwarowa, [w:] Dubisz S., Językoznawcze studia polonistyczne, t. I: Dialektologia i jej pogranicza, Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 37–66.
- Karaś M. 1971: Niby gwara na scenie, Język Polski 51, 1, 59–63.
- Karaś M. 2017: O hierarchii gwarowych środków stylizacyjnych (Uwagi i propozycje), [w:] Karaś M., Ze studiów leksykologicznych i onomastycznych, wybór i oprac. J. Reichan i M. Rak, Kraków: Księgarnia Akademicka.
- Kopertowska D. 2003: Charakterystyczne dla Kielecczyzny zjawiska gwarowe występujące w tekstach folklorystycznych tego regionu, Język Polski 4–5, 297–307.
- Kresa M. 2016: Leksyka śląska na ekranie — między żywą mową a stereotypizacją, [w:] Osowski B., Michalska-Górecka P., Kobus J., Piotrowska-Wojaczyk A. (red.), Język w regionie, region w języku, Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 41–62.
- Krok K. 2004: Stan gwary kieleckiej na przykładzie wsi z okolic Bodzentyna, [w:] Jaros I. (red.), Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań studenckich kół naukowych. Studencka Międzynarodowa Konferencja Naukowa (Łódź, 14–15 maja 2003), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 75–86.
- Kucała M. 1997: Hiperdialektyzacja, [w:] Ampel T. (red.), Z polszczyzny historycznej i współczesnej, Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 27–34.
- Kucharzyk R. 2002: Język wsi z perspektywy autochtonów, [w:] Gala S. (red.), Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, Łódź: Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 277–286.
- Kupiszewski W. 1970: Gwarowe nazwy belemnitów, Prace Filologiczne 20, 311–316.
- Ostrowska K. 2016: „Polskie gwary na wyginięciu?”, czyli obraz polszczyzny ludowej i regionalnej w wypowiedziach użytkowników forum.mlingua.pl, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 63, 101–116.
- Pelcowa H. 2004: Wartościowanie gwary w wypowiedziach mieszkańców wsi, [w:] Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), Poznańskie Spotkania Językoznawcze 13, 125–137.
- Pelcowa H. 2016a: Dawna rzeczywistość wiejska w językowo-kulturowym obrazie współczesnej wsi, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 63, 119–127.
- Pelcowa H. 2016b: Gwara — dziedzictwo ciągle żywe czy już zapomniane?, Język Polski 96, 3, 5–14.
- Rak M. 2005: Słownik frazeologiczny gwary Dębna w Górach Świętokrzyskich, Kraków: Scriptum.
- Rak M. 2007: Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza, Kraków: Scriptum.
- Reichan J. 2002: Zarys dziejów badań nad dialektem środkowo- i północnomałopolskim, [w:] Gala S. (red.), Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 407–418.
- Sierociuk J. 2018: Deminutiva gwarowe w systemie i tekście, [w:] Greń Z. (red.), Z Polskich Studiów Slawistycznych 13, t. 2: Językoznawstwo, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 273–282.
- Sikora K. 2014: O paradoksach zanikania gwar ludowych i nowych stereotypach wiejskości, [w:] Mączyński M., Horyń E. (red.), Język w środowisku wiejskim. W 110. rocznicę urodzin Profesora Eugeniusza Pawłowskiego, t. 1, Kraków: Collegium Columbinum, 115–123.
- Sikora K. 2016: Gbury, dziwki, patole, zwyrole i ćwoki — o szczególnej karierze quasi-gwarowych ekspresywizmów w polszczyźnie, Język Polski 96, 3, 58–67.
- Sikorska L. 2007: Wiejski system adresatywny w gwarach okolic Ostrowca Świętokrzyskiego i Opatowa, [w:] Cygan S. (red.), W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 129–147.
- Urbańczyk S. 1953: Zarys dialektologii polskiej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Węgier J. 1977: Jaka to gwara panie pisazu, Poradnik Językowy 8, 523–524.
- Wojewódzki B. 1996: Opowieści i legendy świętokrzyskie, Kielce: Oficyna Wydawnicza STON 2.
- Wójtowicz J. 1974: Dialektyzacja — sztuka niełatwa, Prace Filologiczne 25, 507–512.
- Wyderka B. 2017: O stylizacji gwarowej dyskusyjnie (na materiale wybranych utworów współczesnej prozy polskiej), Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 64, 333–351, <http://dx.doi.org/10.26485/RKJ/2017/64/23> [23.08.2019].
Referencje
Bartmiński J. 1977: O derywacji stylistycznej. Gwara ludowa w funkcji języka artystycznego, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Borowska R., Dudkiewicz M. 2004: Dynamika zmian w gwarze wsi Wąsosz, [w:] Jaros I. (red.), Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań studenckich kół naukowych. Studencka Międzynarodowa Konferencja Naukowa (Łódź, 14–15 maja 2003), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 67–73.
Bracha K., Michalska-Bracha L. 2001: Świętokrzyska czarownica. Od średniowiecznego mitu do współczesnego symbolu regionu, [w:] Wijaczka J. (red.), Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość. Materiały konferencji naukowej (Kielce, 23 maja 2001), Kielce: Wydawnictwo Takt.
Cygan S. 1997: Stan badań nad gwarami kieleckimi, [w:] Sędziak H. (red.), Tradycja badań dialektologicznych w Polsce. Księga referatów z sesji językoznawczej w Olsztynie, Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 102–118.
Cygan S. 2005: Gwary kieleckie, [w:] Kurs etnograficzny „Świętokrzyskie — jakie cudne”. Materiały pomocnicze, Kielce, 30–57.
Cygan S. 2007: Sposoby kwalifikowania wyrazów przez użytkowników gwary (na przykładzie zbioru leksyki Karola Dejny Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego), [w:] Cygan S. (red.), W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 149–168.
Cygan S. 2009: Z gwary świętokrzyskiej. Świat dawnej wsi w relacjach mieszkańców. Pogwarki. Twórczość ludowa. Słowniczek, Kielce: Muzeum Wsi Kieleckiej, Kieleckie Towarzystwo Naukowe.
Cygan S. 2011: Przejawy świadomości językowej mieszkańców wsi końca XX wieku na przykładzie Lasocina na Kielecczyźnie, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
Dejna K. 1962: Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Dejna K. 1965: Końcówki i formy dualne czasowników w gwarach Kielecczyzny, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 11, 5–19.
Dejna K. 1991: Izoglosy gwarowe na obszarze kieleckiego sektora „Atlasu gwar polskich”, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Dejna K. 1993: Dialekty polskie, wyd. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo.
Dejna K. 1994: Atlas polskich innowacji dialektalnych, Warszawa–Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Długosz-Kurczabowa K. 2005: Językowe procesy integracyjne (Na materiale współczesnej gwary wsi Chrusty), Poradnik Językowy 7, 23–31.
Długosz-Kurczabowa K. 2006: Gwara zagnańska pół wieku później, [w:] Kołodziejek E. (red.), W kręgu polszczyzny dawnej i współczesnej. Księga ofiarowana Dr. hab. Kazimierzowi Długoszowi, Profesorowi Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 95–112.
Dubisz S. 1977: Uwagi o dialektyzacji w „Konopielce” Edwarda Redlińskiego, Poradnik Językowy 7, 293–304.
Dubisz S. 1986: Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (nurt ludowy w latach 1945– 1975), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Dubisz S. 1988: Formy i funkcje stylizacji gwarowej w ludowym nurcie prozy, Polonistyka 8, 610–622.
Dubisz S. 2013: Dialekt i gwara — integracja językowa — stylizacja gwarowa, [w:] Dubisz S., Językoznawcze studia polonistyczne, t. I: Dialektologia i jej pogranicza, Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 37–66.
Karaś M. 1971: Niby gwara na scenie, Język Polski 51, 1, 59–63.
Karaś M. 2017: O hierarchii gwarowych środków stylizacyjnych (Uwagi i propozycje), [w:] Karaś M., Ze studiów leksykologicznych i onomastycznych, wybór i oprac. J. Reichan i M. Rak, Kraków: Księgarnia Akademicka.
Kopertowska D. 2003: Charakterystyczne dla Kielecczyzny zjawiska gwarowe występujące w tekstach folklorystycznych tego regionu, Język Polski 4–5, 297–307.
Kresa M. 2016: Leksyka śląska na ekranie — między żywą mową a stereotypizacją, [w:] Osowski B., Michalska-Górecka P., Kobus J., Piotrowska-Wojaczyk A. (red.), Język w regionie, region w języku, Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 41–62.
Krok K. 2004: Stan gwary kieleckiej na przykładzie wsi z okolic Bodzentyna, [w:] Jaros I. (red.), Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań studenckich kół naukowych. Studencka Międzynarodowa Konferencja Naukowa (Łódź, 14–15 maja 2003), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 75–86.
Kucała M. 1997: Hiperdialektyzacja, [w:] Ampel T. (red.), Z polszczyzny historycznej i współczesnej, Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 27–34.
Kucharzyk R. 2002: Język wsi z perspektywy autochtonów, [w:] Gala S. (red.), Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, Łódź: Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 277–286.
Kupiszewski W. 1970: Gwarowe nazwy belemnitów, Prace Filologiczne 20, 311–316.
Ostrowska K. 2016: „Polskie gwary na wyginięciu?”, czyli obraz polszczyzny ludowej i regionalnej w wypowiedziach użytkowników forum.mlingua.pl, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 63, 101–116.
Pelcowa H. 2004: Wartościowanie gwary w wypowiedziach mieszkańców wsi, [w:] Krążyńska Z., Zagórski Z. (red.), Poznańskie Spotkania Językoznawcze 13, 125–137.
Pelcowa H. 2016a: Dawna rzeczywistość wiejska w językowo-kulturowym obrazie współczesnej wsi, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 63, 119–127.
Pelcowa H. 2016b: Gwara — dziedzictwo ciągle żywe czy już zapomniane?, Język Polski 96, 3, 5–14.
Rak M. 2005: Słownik frazeologiczny gwary Dębna w Górach Świętokrzyskich, Kraków: Scriptum.
Rak M. 2007: Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza, Kraków: Scriptum.
Reichan J. 2002: Zarys dziejów badań nad dialektem środkowo- i północnomałopolskim, [w:] Gala S. (red.), Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 407–418.
Sierociuk J. 2018: Deminutiva gwarowe w systemie i tekście, [w:] Greń Z. (red.), Z Polskich Studiów Slawistycznych 13, t. 2: Językoznawstwo, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 273–282.
Sikora K. 2014: O paradoksach zanikania gwar ludowych i nowych stereotypach wiejskości, [w:] Mączyński M., Horyń E. (red.), Język w środowisku wiejskim. W 110. rocznicę urodzin Profesora Eugeniusza Pawłowskiego, t. 1, Kraków: Collegium Columbinum, 115–123.
Sikora K. 2016: Gbury, dziwki, patole, zwyrole i ćwoki — o szczególnej karierze quasi-gwarowych ekspresywizmów w polszczyźnie, Język Polski 96, 3, 58–67.
Sikorska L. 2007: Wiejski system adresatywny w gwarach okolic Ostrowca Świętokrzyskiego i Opatowa, [w:] Cygan S. (red.), W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 129–147.
Urbańczyk S. 1953: Zarys dialektologii polskiej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Węgier J. 1977: Jaka to gwara panie pisazu, Poradnik Językowy 8, 523–524.
Wojewódzki B. 1996: Opowieści i legendy świętokrzyskie, Kielce: Oficyna Wydawnicza STON 2.
Wójtowicz J. 1974: Dialektyzacja — sztuka niełatwa, Prace Filologiczne 25, 507–512.
Wyderka B. 2017: O stylizacji gwarowej dyskusyjnie (na materiale wybranych utworów współczesnej prozy polskiej), Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 64, 333–351, <http://dx.doi.org/10.26485/RKJ/2017/64/23> [23.08.2019].