Data Log
Wymiary potocznej świadomości językowej i relacje między nimi
Kontakt: Joanna Lustanski
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 35 (2021): Socjolingwistyka
Abstrakt
Niniejszy artykuł przedstawia wyznaczniki tzw. potocznej świadomości językowej według koncepcji Dennisa R. Prestona, który jako pierwszy wprowadził je do amerykańskiej szkoły lingwistyki potocznej w latach 90. ubiegłego wieku. Wyróżniki te to: eksplicytna dostępność zakresu zjawisk językowych podlegających ocenie, stopień trafności tej oceny, poziom jej szczegółowości oraz umiejętność kontrolowania różnych wariantów języka. Zasadniczą cechą tych wykładników jest to, że – w odróżnieniu od typowych narzędzi do badań nad świadomością językową, które analizują warstwy i poziomy świadomości – pozwalają one na badanie sposobów, w jakie ujawnia się świadomość przeciętnego użytkownika języka, tzw. językoznawczego laika. W rodzimych badaniach fenomenu świadomości językowej wyznaczniki te nie były dotychczas opisywane i wykorzystywane, chociaż prezentują nowe możliwości eksplikacji badawczej. W niniejszym artykule do charakterystyki koncepcji Dennisa R. Prestona posłużono się częściowo przykładami użytymi przez samego badacza, a częściowo odwołano się do przykładów porównywalnych, ale pochodzących ze źródeł rodzimych, w tym egzemplifikacji językowych ekscerpowanych wśród polskiej grupy etnicznej w Kanadzie. W artykule przedstawiono również relacje między wyznacznikami potocznej świadomości językowej, które zilustrowano w sposób graficzny. Wstępna diagnoza dotycząca zdatności charakteryzowanych wyróżników w studiach nad świadomością językową użytkowników polszczyzny zachęca do pogłębionych analiz, w jakiej mierze te – względnie zobiektywizowanie – narzędzia mogą okazać się przydatne do badań nad sposobami, przez które ujawnia się świadomość językowa grup społecznych.
Słowa kluczowe
- Baudouin de Courtenay, J. 1915. „Charakterystyka psychologiczna języka polskiego”. W Encyklopedya Polska, red. J. Łoś, J. Rozwadowski, A. Brückner, J. Baudouin de Courtenay, i T. Benni. T. 2, dz. 3, cz. 1. Kraków, 154–268.
- Bloomfield, L. 1944. „Secondary and tertiary responses to language”. Language 20: 45–55.
- Bounds, P. 2015. „Perceptual regions in Poland: An investigation of Poznań speech perceptions”. Journal of Linguistic Geography 3: 34–45.
- Bugajski, R. 1999. Pół wieku kultury języka w Polsce (1945–1995). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Carter, R. 2003 „Language Awareness”. ELT Journal 57 (1): 64–65.
- Crystal, D. 2001. A Dictionary of Linguistics and Phonetics, 4th Edition. Oxford: Blackwell Publishers.
- Cygan, S. 2002. „Zagadnienie świadomości językowej w literaturze językoznawczej”. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica 1: 47–57.
- Dubisz, S. 2017. Językoznawcze studia polonistyczne (pisma wybrane, uzupełnione, zmienione). Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
- Dunaj, B. 1989. Język mieszkańców Krakowa. Cz. 1: Zagadnienia teoretyczne, fonetyka, fleksja. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
- Dunaj, B. 1991. „Dwa dyskusyjne problemy polskiej fonologii”. W Prace językoznawcze 19. Studia polonistyczne, red. A. Kowalska, i A. Wilkoń. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 40–46.
- Gajda, S. 1994. „O kulturze porozumiewania się w nauce”. W Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX w., red. K. Handke, i H. Dalewska-Greń. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 227–237.
- Gębal, P.E. 2013. Modele kształcenia nauczycieli języków obcych w Polsce i w Niemczech. W stronę glottodydaktyki porównawczej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
- Hoenigswald, H. 1966. „A proposal for the study of folk-linguistics”. W Sociolinguistics. Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964, red. W. Bright. The Hague – Paris: Mouton & CO, 16–26.
- Kłosińska, K., A. Hącia, S. Mandes, M. Adamczyk, i K. Kiełpińska. 2017. Postawy wobec języka. Raport z badań przeprowadzonych w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Obserwatorium Kultury 2016–2017. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
- Lustanski, J. 2021. „Jak można badać potoczną świadomość językową”. Poradnik Językowy 2: 58–75. Maćkowiak, K. 2011. U źródeł polskiej świadomości językowej (X–XV wiek). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
- Maćkowiak, K. 2020. „Podstawowe problemy teorii świadomości językowej”. Poradnik Językowy 2: 29–45. Markowski, A. 2008a. Kultura języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Markowski, A. 2008b. „Panel dyskusyjny: O świadomości językowej współczesnych Polaków”. W Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, red. J. Warchala, i D. Krzyżyk. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 219–243.
- Miodunka, W. 2017. „O potrzebie opisu i kształtowania świadomości językowej współczesnych Polaków”. Język Polski 47 (3): 5–18.
- Miodunka, W. 2020. „Kształtowanie się świadomości językowej rodzimego użytkownika polszczyzny. Studium przypadku”. W Język a Kultura, t. 28, red. A. Burzyńska-Kamieniecka. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 9–24.
- Niedzielski, N., i D.R. Preston. 2000. Folk linguistics. Berlin – New York: Mouton de Gruyter.
- Paveau, M. 2007. „Perceptual Norms in Folk Linguistics”. Langage et société 1 (119): 93–109.
- Preston, D.R. 1996. „Whaddayaknow?: The Modes of Folk Linguistic Awareness”. Language Awareness 5 (1): 40–74.
- Sagan-Bielawa, M. 2014. Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
- Sękowska, E. 1994. Język zbiorowości polonijnych w krajach anglojęzycznych. Zagadnienia leksykalno-słowotwórcze. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
- Sękowska, E. 1996. „Wstęp”. W Świadomość językowa – kompetencja – dydaktyka. Materiały ogólnopolskiej konferencji „Z badań nad kompetencją i świadomością językową dzieci i młodzieży”. Warszawa: Elipsa.
- Stachowski, K. 2018. „Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin”. Język Polski 1: 5–17.
- Urbańczyk, S., i M. Kucała, red. 1999. Encyklopedia języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Van Essen, A. 1997. „Language awareness and knowledge about language: An overview”. W Encyclopedia of Language and Education. Vol. 6: Knowledge About Language, red. L. van Lier, i D. Corson. Dordrecht: Kluwer Academic, 1–9.
- Wojtak, M., i A. Siwiec. 1999. „Świadomość stylistyczna na tle wybranych składników jej kontekstu pojęciowego”. W Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, red. J. Miodek. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 45–57.
Referencje
Baudouin de Courtenay, J. 1915. „Charakterystyka psychologiczna języka polskiego”. W Encyklopedya Polska, red. J. Łoś, J. Rozwadowski, A. Brückner, J. Baudouin de Courtenay, i T. Benni. T. 2, dz. 3, cz. 1. Kraków, 154–268.
Bloomfield, L. 1944. „Secondary and tertiary responses to language”. Language 20: 45–55.
Bounds, P. 2015. „Perceptual regions in Poland: An investigation of Poznań speech perceptions”. Journal of Linguistic Geography 3: 34–45.
Bugajski, R. 1999. Pół wieku kultury języka w Polsce (1945–1995). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Carter, R. 2003 „Language Awareness”. ELT Journal 57 (1): 64–65.
Crystal, D. 2001. A Dictionary of Linguistics and Phonetics, 4th Edition. Oxford: Blackwell Publishers.
Cygan, S. 2002. „Zagadnienie świadomości językowej w literaturze językoznawczej”. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica 1: 47–57.
Dubisz, S. 2017. Językoznawcze studia polonistyczne (pisma wybrane, uzupełnione, zmienione). Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Dunaj, B. 1989. Język mieszkańców Krakowa. Cz. 1: Zagadnienia teoretyczne, fonetyka, fleksja. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Dunaj, B. 1991. „Dwa dyskusyjne problemy polskiej fonologii”. W Prace językoznawcze 19. Studia polonistyczne, red. A. Kowalska, i A. Wilkoń. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 40–46.
Gajda, S. 1994. „O kulturze porozumiewania się w nauce”. W Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX w., red. K. Handke, i H. Dalewska-Greń. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 227–237.
Gębal, P.E. 2013. Modele kształcenia nauczycieli języków obcych w Polsce i w Niemczech. W stronę glottodydaktyki porównawczej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Hoenigswald, H. 1966. „A proposal for the study of folk-linguistics”. W Sociolinguistics. Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964, red. W. Bright. The Hague – Paris: Mouton & CO, 16–26.
Kłosińska, K., A. Hącia, S. Mandes, M. Adamczyk, i K. Kiełpińska. 2017. Postawy wobec języka. Raport z badań przeprowadzonych w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Obserwatorium Kultury 2016–2017. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Lustanski, J. 2021. „Jak można badać potoczną świadomość językową”. Poradnik Językowy 2: 58–75. Maćkowiak, K. 2011. U źródeł polskiej świadomości językowej (X–XV wiek). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Maćkowiak, K. 2020. „Podstawowe problemy teorii świadomości językowej”. Poradnik Językowy 2: 29–45. Markowski, A. 2008a. Kultura języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Markowski, A. 2008b. „Panel dyskusyjny: O świadomości językowej współczesnych Polaków”. W Polska polityka językowa w Unii Europejskiej, red. J. Warchala, i D. Krzyżyk. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 219–243.
Miodunka, W. 2017. „O potrzebie opisu i kształtowania świadomości językowej współczesnych Polaków”. Język Polski 47 (3): 5–18.
Miodunka, W. 2020. „Kształtowanie się świadomości językowej rodzimego użytkownika polszczyzny. Studium przypadku”. W Język a Kultura, t. 28, red. A. Burzyńska-Kamieniecka. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 9–24.
Niedzielski, N., i D.R. Preston. 2000. Folk linguistics. Berlin – New York: Mouton de Gruyter.
Paveau, M. 2007. „Perceptual Norms in Folk Linguistics”. Langage et société 1 (119): 93–109.
Preston, D.R. 1996. „Whaddayaknow?: The Modes of Folk Linguistic Awareness”. Language Awareness 5 (1): 40–74.
Sagan-Bielawa, M. 2014. Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Sękowska, E. 1994. Język zbiorowości polonijnych w krajach anglojęzycznych. Zagadnienia leksykalno-słowotwórcze. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Sękowska, E. 1996. „Wstęp”. W Świadomość językowa – kompetencja – dydaktyka. Materiały ogólnopolskiej konferencji „Z badań nad kompetencją i świadomością językową dzieci i młodzieży”. Warszawa: Elipsa.
Stachowski, K. 2018. „Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin”. Język Polski 1: 5–17.
Urbańczyk, S., i M. Kucała, red. 1999. Encyklopedia języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Van Essen, A. 1997. „Language awareness and knowledge about language: An overview”. W Encyclopedia of Language and Education. Vol. 6: Knowledge About Language, red. L. van Lier, i D. Corson. Dordrecht: Kluwer Academic, 1–9.
Wojtak, M., i A. Siwiec. 1999. „Świadomość stylistyczna na tle wybranych składników jej kontekstu pojęciowego”. W Mowa rozświetlona myślą. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, red. J. Miodek. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 45–57.