Data Log
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Czy to słowa (wyłącznie) białostockie? Rozważania o statusie leksykalnym wyrazów uznawanych za regionalizmy w Białymstoku i okolicach
Kontakt: Emil Popławski
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 35 (2021): Socjolingwistyka
Abstrakt
Autor artykułu, na podstawie dostępnych danych leksykalnych (ze słowników języka polskiego oraz Słownika gwar polskich PAN i jego kartoteki), weryfikuje status wyrazów (i kilku frazeologizmów) uznawanych za regionalizmy białostockie (łącznie 83 jednostki). Przedstawiono je w artykule Piotra Wróblewskiego Regionalizmy w języku inteligencji białostockiej (1981), stanowiącym swoisty raport z wieloletnich obserwacji bezpośrednich badacza.
Autor niniejszego artykułu zadaje następujące pytania: Czy te leksemy występują (występowały) poza badanym obszarem i w jakiej odmianie języka? Okazuje się, że tylko nieliczne (w sumie 12) można bez większych wątpliwości uznać za regionalizmy, np.: dętka ‘rodzaj ozdoby na choinkę, bombka’, pacan ‘człowiek niskiego wzrostu’, sokotać ‘gderać’. Z drugiej strony – niektóre wyrazy (w sumie 14) zalicza się do tej grupy intuicyjnie. Znaczna część leksemów poddanych analizie jest w języku znana – z innych odmian, czasów, stylów czy terenów występowania.
Przeprowadzona weryfikacja po raz kolejny potwierdziła tezę o niewielkim zróżnicowaniu regionalnym polszczyzny w zakresie leksyki. Taki stan rzeczy utrudnia identyfikację regionalizmów. Ukazuje jednak polszczyznę jako język względnie jednolity, nieprzysparzający większych kłopotów w komunikacji między mieszkańcami poszczególnych regionów Polski. Ta sytuacja zasługuje na podkreślenie, zwłaszcza na tle (nieraz znacznych) różnic regionalnych w języku obecnych w wielu krajach.
Ponadto autor dołącza do badaczy, którzy wskazują na dużą potrzebę precyzowania terminu regionalizm w odniesieniu do języka polskiego.
Do artykułu dodano obszerny aneks zawierający dane o analizowanych wyrazach i frazeologizmach pozyskane z uwzględnionych źródeł leksykograficznych.
Słowa kluczowe
- Bystroń, J.S. 1934. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. T. II. Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego.
- Dacewicz, L. 1996. „Z języka studentów uczelni białostockich”. Białostocczyzna 2: 84–87.
- Dunaj, B., i M. Mycawka. 2002. „Badania regionalizmów leksykalnych”. W Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, red. S. Gala. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 105–110.
- Dunaj, B., i M. Mycawka. 2006. „Regionalizmy leksykalne w badaniach polszczyzny miejskiej”. W Miasto. Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, red. M. Święcicka. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 64–76.
- EJO – Polański, K., red. 1999. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2 popr. i uzup. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
- EJP – Urbańczyk S., i M. Kucała, red. 1999. Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3 popr. i uzup. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
- Furdal, A. 1965. „W sprawie zasięgu niektórych właściwości polskiego dialektu kulturalnego”. Rozprawy Komisji Językowej WTN 5: 233–254.
- Gruszecki, A. 1893. Tuzy. Powieść współczesna. Warszawa: F. Csernak.
- Kania, S. 1995. Słownik argotyzmów. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”.
- Karaś, H. 2010. „Dialektyzmy a regionalizmy”. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=podstawy-dialektologii&l2=dialektyzmy-mwr [Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe, red. H. Karaś] (25 lutego 2021).
- Kartoteka Słownika gwar polskich PAN (SGP PAN). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37544/edition/20872#structure (25 lutego 2021).
- Michalska-Górecka, P. 2019. „Kształtowanie się pojęć «dialektyzm» i «regionalizm» w definicjach encyklopedycznych i słownikowych”. Slavia Occidentalis. Linguistica 76 (1): 93–104.
- Nowowiejski, B. 1997. „Z życia wschodnich slawizmów leksykalnych w mowie miast i miasteczek Białostocczyzny”. W Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce, red. F. Czyżewski, i M. Łesiów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 175–187.
- Nowowiejski, B. 2000. „Język mieszkańców Białegostoku w końcu XX wieku”. W Białystok w 80-leciu. W rocznicę odzyskania niepodległości 19 II 1919 – 19 II 1999, red. C. Kuklo. Białystok: Instytut Historii, Uniwersytet w Białymstoku, 211–222.
- Przęczek, S. 2008. „Problemy teoretyczne i metodologiczne w badaniach polszczyzny regionalnej”. W Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, red. Z. Cygal-Krupa. Kraków – Tarnów: Księgarnia Akademicka, 285–301.
- Saniewska, H. 1975. „Z języka Białegostoku”. Poradnik Językowy 6: 324–328.
- Saniewska, H. 1980. „O niektórych konstrukcjach składniowych w mowie potocznej Białegostoku”. Acta Baltico-Slavica 13: 73–84.
- SGP PAN – Słownik gwar polskich 1977–: oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN, Źródła i t. 1, red. M. Karaś, t. 2–5, red. J. Reichan, i S. Urbańczyk, t. 6, red. J. Okoniowa, i J. Reichan, t. 7–8, red. J. Okoniowa, J. Reichan, i B. Grabka. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/ijp/dlibra/publication/15417/ edition/2810?#structure – Źródła, Zeszyt próbny, z. 1–23 (25 lutego 2021).
- Sikora, K. 2005. „Kategoria mikroregionalizmów”. W Język trzeciego tysiąclecia III. T. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, red. G. Szpila. Kraków: Wydawnictwo Tertium, 199–208.
- SJPDor – Doroszewski, W., red. 1958–1969. Słownik języka polskiego. T. 1–11. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” – Państwowe Wydawnictwo Naukowe. http://www.sjpd.pwn.pl/ (25 lutego 2021).
- Sobierajski, Z. 2003. „Słownictwo i kultura ludowa Wielkopolski w świetle geolingwistyki i geoetnologii (regionalizmy leksykalne Wielkopolski)”. W Gwary dziś 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, red. J. Sierociuk. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 75–96.
- Sokólska, U. 2009. „Daj busi dla babci, czyli o polszczyźnie mieszkańców Białostocczyzny”. W Polszczyzna mówiona ogólna i regionalna, red. B. Dunaj, i M. Rak. Kraków: Księgarnia Akademicka, 99–108.
- SW – Karłowicz J., A. Kryński, i W. Niedźwiedzki. 1900–1927. Słownik języka polskiego. T. 1–8. Warszawa: nakładem prenumeratorów (tzw. Słownik warszawski). https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416371/ display/Default (25 lutego 2021).
- Szymańska, M. 2015. „Regionalizmy a dialektyzmy − rozróżnienie w literaturze przedmiotu i w świadomości użytkowników języka”. Język Polski 95: 366–377.
- USJP – Dubisz, S., red. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
- Wróblewska, T. 1978. „Przyimek dla z dopełniaczem w języku mieszkańców Białegostoku”. Język Polski 58: 52–56.
- Wróblewski, P. 1981. „Regionalizmy w języku inteligencji białostockiej”. W Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 309–320.
- WSPP – Markowski, A., red. 2004. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Wyderka, B. 2001. „Odmiany regionalne”. W Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda. Opole: Uniwersytet Opolski, Instytut Filologii Polskiej, 422–439.
Referencje
Bystroń, J.S. 1934. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. T. II. Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego.
Dacewicz, L. 1996. „Z języka studentów uczelni białostockich”. Białostocczyzna 2: 84–87.
Dunaj, B., i M. Mycawka. 2002. „Badania regionalizmów leksykalnych”. W Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, red. S. Gala. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 105–110.
Dunaj, B., i M. Mycawka. 2006. „Regionalizmy leksykalne w badaniach polszczyzny miejskiej”. W Miasto. Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, red. M. Święcicka. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 64–76.
EJO – Polański, K., red. 1999. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2 popr. i uzup. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
EJP – Urbańczyk S., i M. Kucała, red. 1999. Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3 popr. i uzup. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Furdal, A. 1965. „W sprawie zasięgu niektórych właściwości polskiego dialektu kulturalnego”. Rozprawy Komisji Językowej WTN 5: 233–254.
Gruszecki, A. 1893. Tuzy. Powieść współczesna. Warszawa: F. Csernak.
Kania, S. 1995. Słownik argotyzmów. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”.
Karaś, H. 2010. „Dialektyzmy a regionalizmy”. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=podstawy-dialektologii&l2=dialektyzmy-mwr [Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe, red. H. Karaś] (25 lutego 2021).
Kartoteka Słownika gwar polskich PAN (SGP PAN). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37544/edition/20872#structure (25 lutego 2021).
Michalska-Górecka, P. 2019. „Kształtowanie się pojęć «dialektyzm» i «regionalizm» w definicjach encyklopedycznych i słownikowych”. Slavia Occidentalis. Linguistica 76 (1): 93–104.
Nowowiejski, B. 1997. „Z życia wschodnich slawizmów leksykalnych w mowie miast i miasteczek Białostocczyzny”. W Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce, red. F. Czyżewski, i M. Łesiów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 175–187.
Nowowiejski, B. 2000. „Język mieszkańców Białegostoku w końcu XX wieku”. W Białystok w 80-leciu. W rocznicę odzyskania niepodległości 19 II 1919 – 19 II 1999, red. C. Kuklo. Białystok: Instytut Historii, Uniwersytet w Białymstoku, 211–222.
Przęczek, S. 2008. „Problemy teoretyczne i metodologiczne w badaniach polszczyzny regionalnej”. W Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, red. Z. Cygal-Krupa. Kraków – Tarnów: Księgarnia Akademicka, 285–301.
Saniewska, H. 1975. „Z języka Białegostoku”. Poradnik Językowy 6: 324–328.
Saniewska, H. 1980. „O niektórych konstrukcjach składniowych w mowie potocznej Białegostoku”. Acta Baltico-Slavica 13: 73–84.
SGP PAN – Słownik gwar polskich 1977–: oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN, Źródła i t. 1, red. M. Karaś, t. 2–5, red. J. Reichan, i S. Urbańczyk, t. 6, red. J. Okoniowa, i J. Reichan, t. 7–8, red. J. Okoniowa, J. Reichan, i B. Grabka. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/ijp/dlibra/publication/15417/ edition/2810?#structure – Źródła, Zeszyt próbny, z. 1–23 (25 lutego 2021).
Sikora, K. 2005. „Kategoria mikroregionalizmów”. W Język trzeciego tysiąclecia III. T. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, red. G. Szpila. Kraków: Wydawnictwo Tertium, 199–208.
SJPDor – Doroszewski, W., red. 1958–1969. Słownik języka polskiego. T. 1–11. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” – Państwowe Wydawnictwo Naukowe. http://www.sjpd.pwn.pl/ (25 lutego 2021).
Sobierajski, Z. 2003. „Słownictwo i kultura ludowa Wielkopolski w świetle geolingwistyki i geoetnologii (regionalizmy leksykalne Wielkopolski)”. W Gwary dziś 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, red. J. Sierociuk. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 75–96.
Sokólska, U. 2009. „Daj busi dla babci, czyli o polszczyźnie mieszkańców Białostocczyzny”. W Polszczyzna mówiona ogólna i regionalna, red. B. Dunaj, i M. Rak. Kraków: Księgarnia Akademicka, 99–108.
SW – Karłowicz J., A. Kryński, i W. Niedźwiedzki. 1900–1927. Słownik języka polskiego. T. 1–8. Warszawa: nakładem prenumeratorów (tzw. Słownik warszawski). https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416371/ display/Default (25 lutego 2021).
Szymańska, M. 2015. „Regionalizmy a dialektyzmy − rozróżnienie w literaturze przedmiotu i w świadomości użytkowników języka”. Język Polski 95: 366–377.
USJP – Dubisz, S., red. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wróblewska, T. 1978. „Przyimek dla z dopełniaczem w języku mieszkańców Białegostoku”. Język Polski 58: 52–56.
Wróblewski, P. 1981. „Regionalizmy w języku inteligencji białostockiej”. W Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 309–320.
WSPP – Markowski, A., red. 2004. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wyderka, B. 2001. „Odmiany regionalne”. W Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda. Opole: Uniwersytet Opolski, Instytut Filologii Polskiej, 422–439.