Polski Spisz jako region pogranicza. Z perspektywy jego mieszkańców

Abstrakt

Polski Spisz jako miejsce zetknięcia się różnych grup etnicznych czy religijnych stanowi niezaprzeczalny przykład regionu pogranicza, pojmowanego w sposób szeroki – jako sfera współistnienia różnych zjawisk. Celem artykułu jest omówienie typów granic, z jakimi mamy do czynienia na wspomnianym terenie. Wielowymiarowego i syntetyzującego spojrzenia dokonuje się z perspektywy mieszkańców regionu, toteż materiał badawczy został wyekscerpowany z Korpusu Spiskiego – bazy tekstów i nagrań gwarowych dokumentujących język mieszkańców Spisza, powstałej w wyniku indywidualnych i grupowych wywiadów z osobami zamieszkującymi polskie wsie. Na jego podstawie wyodrębnia się pogranicza w wymiarze geograficznym, etnicznym, religijnym, językowym, społeczno-kulturowym oraz czasowym. Niniejszy szkic ma więc charakter interdyscyplinarny: podnosi tematykę słowiańskich kontaktów językowych i kulturowych, odwołuje się do badań socjolingwistycznych, dialektologicznych oraz antropologiczno-etnologicznych. W początkowej części pracy autorka odwołuje się do różnych kategorii pogranicza i krótko przedstawia dzieje Spisza. Następnie, w właściwej części artykułu, łączy wiedzę teoretyczną z informacjami pozyskanymi od respondentów. Dokonany przegląd pokazuje, że polski Spisz jest obszarem wyjątkowym na tle innych regionów geograficzno-historycznych. Stanowi bowiem kontaminację pierwiastków polskich i słowackich, a także węgierskich, niemieckich, żydowskich, romskich i wołoskich. Można go określić jako pogranicze strefowe, zamieszkiwane przez pokrewną społeczność słowiańską. Podobieństwo języków i kultur sprawia, że obecnie na polskim Spiszu nie ma ostrych konfliktów etnicznych czy narodowościowych, a mieszkańców charakteryzuje postawa otwartości. Z materiału wynika jednak, że górali spiskich cechuje równocześnie opozycyjna postawa – etnocentryzm ludowy, czyli niechęć do tego, co inne, obce i nieznane. Jego źródła upatrywać należy w przemianach polityczno-historycznych zachodzących na przestrzeni wieków.