Biała magia w leksyce dawnej polszczyzny
SOCJOLINGWISTYKA,
Tom 29 (2015): Socjolingwistyka
Abstrakt
W artykule analizie poddano jednostki wiązane z polem BIAŁA MAGIA. Mimo że we współczesnej polszczyźnie pojęcie to nie istnieje, do końca XIX wieku tworzyło rozległą kategorię, w skład której wchodziły elementy aktualnie kojarzone z medycyną lub religią. Analizie poddano zasygnalizowane zagadnienie, aby móc prześledzić, w jaki sposób doszło do jego zaniku. Okazało się, że mimo iż pierwsza wzmianka o białej magii odnotowana została dopiero w XVIII wieku, kategoria ta funkcjonowała począwszy od staropolszczyzny. Jej elementy charakteryzowały początkowo zabiegi o proweniencjach pogańskich, z czasem natomiast do tego pojęcia weszły również nazwy egzorcyzmów. Metodą dominującą w niniejszym szkicu jest analiza kontekstów, w których występowały wyrazy należące do pola semantycznego BIAŁA MAGIA w historii języka polskiego. Na podstawie poświadczeń użycia danego wyrazu w słownikach rejestrujących polszczyznę dawną wnioskowano o jego wartości znaczeniowej w danym okresie.
Słowa kluczowe
- Amber K. 2002: True magick. A beginner’s guide, St. Paul: Llewellyn Publication
- Aveni A. 2001: Poza kryształową kulą. Magia, nauka i okultyzm od starożytności po New Age, tł. R. Bar- tołd, Poznań: Zysk i S-ka.
- Bugaj R. 1976: Nauki tajemne w dawnej Polsce w dobie odrodzenia, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Dunwich C. 1998: Tajemnice białej magii, tł. H. Koniuszewska, Warszawa: Wydawnictwo Filar.
- Engelking A. 2000: Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław: Wydawnictwo Funna.
- ESJPBań — Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
- Frost G. 1999: The magic Power of white witchcraft, Paramus, NJ: Prentice Hall Press.
- Grochowski M. 1990: Wprowadzenie do analizy pojęcia przekleństwo, Acta Universitatis Nicolai 221, 83–99.
- Janowska A., 1999, Funkcje przestrzenne przedrostków czasownikowych w polszczyźnie, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
- Jawór A. 2011: Gasnące frazeologizmy, Poradnik Językowy 8, 88–100.
- Kracik J. 2012: Chrześcijaństwo kontra magia. Historyczne perypetie, Kraków: Wydawnictwo M.
- Kieckhefer R. 2001: Magia w średniowieczu, tł. I. Kania, Kraków: Universitas.
- Kraczoń K. 2014: Gesty święte i uświęcające jako element religijności ludowej (na przykładzie obrzędu błogosławieństwa pól), [w:] I. Lis-Wielgorz, W. Jóźwiak, P. Dziadul, Obraz świętości — świętość w obrazie, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Filologii Słowiańskiej, 214–223.
- Kowalewska D. 2009: Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
- Kurek H. 2001: Rola Kościoła w kształtowaniu się współczesnej polszczyzny, [w:] Z. Cygal-Krupowa (red.), Studia Językoznawcze. Dar przyjaciół i uczniów dla Zofii Kurzowej, Kraków: Universitas.
- L — B.S. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa: Drukarnia XX. Piiarów, 1807–1814.
- Lis-Wielgosz I. 2014: Pod klątwą strzeżone... Formuły interdykcyjne na marginesach serbskich rękopisów i starodruków, [w:] I. Lis-Wielgosz i in. (red.), Obraz świętości — świętość w obrazie, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Filologii Słowiańskiej, 242–254.
- Moszyński K. 1934: Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
- Piela A. 2013: Nieuświadomione archaizmy w polskich związkach frazeologicznych, LingVaria 1/15, 59–71.
- Russ M. 2007: The secret science of white magic, Virginia Beach: Pamela Leach.
- SEJPBor — W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.
- SEJPBr — Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927.
- SEJPS — F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1952–1982.
- SJPDor — W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1958–1969.
- SJPXVII — W. Gruszczyński (red.), Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Polska Akademia Nauk, online: http://sxvii.pl .
- SPXVI — M.R. Mayenowa i in. (red.), Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–36, Warszawa–Wrocław–Kraków: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1966–.
- SStp — S. Urbańczyk (red.), Słownik staropolski, t. 1–11, Warszawa–Wrocław–Kraków: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, 1953–2002.
- SW — J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. 1–8, Warszawa: nakładem prenumeratów, 1900–1927.
- SWil — A. Zdanowicz i in., Słownik języka polskiego, t. 1–2, Wilno: M. Orgelbrand, 1861.
- USJP — S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003.
- Walczak B. 1988: Magia językowa dawniej i dziś, [w:] H. Zgółkowa (red.), Język zwierciadłem kultury, czyli nasza codzienna polszczyzna, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 54–68.
Referencje
Amber K. 2002: True magick. A beginner’s guide, St. Paul: Llewellyn Publication
Aveni A. 2001: Poza kryształową kulą. Magia, nauka i okultyzm od starożytności po New Age, tł. R. Bar- tołd, Poznań: Zysk i S-ka.
Bugaj R. 1976: Nauki tajemne w dawnej Polsce w dobie odrodzenia, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Dunwich C. 1998: Tajemnice białej magii, tł. H. Koniuszewska, Warszawa: Wydawnictwo Filar.
Engelking A. 2000: Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław: Wydawnictwo Funna.
ESJPBań — Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
Frost G. 1999: The magic Power of white witchcraft, Paramus, NJ: Prentice Hall Press.
Grochowski M. 1990: Wprowadzenie do analizy pojęcia przekleństwo, Acta Universitatis Nicolai 221, 83–99.
Janowska A., 1999, Funkcje przestrzenne przedrostków czasownikowych w polszczyźnie, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Jawór A. 2011: Gasnące frazeologizmy, Poradnik Językowy 8, 88–100.
Kracik J. 2012: Chrześcijaństwo kontra magia. Historyczne perypetie, Kraków: Wydawnictwo M.
Kieckhefer R. 2001: Magia w średniowieczu, tł. I. Kania, Kraków: Universitas.
Kraczoń K. 2014: Gesty święte i uświęcające jako element religijności ludowej (na przykładzie obrzędu błogosławieństwa pól), [w:] I. Lis-Wielgorz, W. Jóźwiak, P. Dziadul, Obraz świętości — świętość w obrazie, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Filologii Słowiańskiej, 214–223.
Kowalewska D. 2009: Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kurek H. 2001: Rola Kościoła w kształtowaniu się współczesnej polszczyzny, [w:] Z. Cygal-Krupowa (red.), Studia Językoznawcze. Dar przyjaciół i uczniów dla Zofii Kurzowej, Kraków: Universitas.
L — B.S. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa: Drukarnia XX. Piiarów, 1807–1814.
Lis-Wielgosz I. 2014: Pod klątwą strzeżone... Formuły interdykcyjne na marginesach serbskich rękopisów i starodruków, [w:] I. Lis-Wielgosz i in. (red.), Obraz świętości — świętość w obrazie, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Filologii Słowiańskiej, 242–254.
Moszyński K. 1934: Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Piela A. 2013: Nieuświadomione archaizmy w polskich związkach frazeologicznych, LingVaria 1/15, 59–71.
Russ M. 2007: The secret science of white magic, Virginia Beach: Pamela Leach.
SEJPBor — W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.
SEJPBr — Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927.
SEJPS — F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1952–1982.
SJPDor — W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1958–1969.
SJPXVII — W. Gruszczyński (red.), Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Polska Akademia Nauk, online: http://sxvii.pl .
SPXVI — M.R. Mayenowa i in. (red.), Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–36, Warszawa–Wrocław–Kraków: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 1966–.
SStp — S. Urbańczyk (red.), Słownik staropolski, t. 1–11, Warszawa–Wrocław–Kraków: Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, 1953–2002.
SW — J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. 1–8, Warszawa: nakładem prenumeratów, 1900–1927.
SWil — A. Zdanowicz i in., Słownik języka polskiego, t. 1–2, Wilno: M. Orgelbrand, 1861.
USJP — S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003.
Walczak B. 1988: Magia językowa dawniej i dziś, [w:] H. Zgółkowa (red.), Język zwierciadłem kultury, czyli nasza codzienna polszczyzna, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 54–68.